تحلیل داده‌های آماری نشان می‌دهد، در بازه زمانی یاد شده، میزان صادرات در مناطق آزاد به خارج کشور از ۱۹۲ میلیون دلار سال ۹۲ به ۹۴۱ میلیون دلار در سال ۹۸ رسیده است. البته رقم صادرات در این مناطق در سال‌های ۹۶ و ۹۷ بیش از یک میلیارد دلار عنوان شده که با این حساب روند صادرات در سال ۹۸ کاهشی بوده است. همچنین نمودار صادراتی مناطق هفت گانه تجاری حاکی از این است که مناطق آزاد «انزلی، اروند و ارس» بیشترین صادرات و مناطق آزاد «ماکو و چابهار» کمترین صادرات را به خود اختصاص داده‌اند؛ همچنین میزان صادرات مناطق آزاد به‌صورت میانگین طی سال‌های مورد بررسی حدود۷۱۷ میلیون دلار است.تحلیل داده‌های وارداتی در مناطق آزاد نیز حاکی از این است که مجموع واردات کالا به محدوده مناطق آزاد ایران طی سال‌های 1392 الی 1398 که به‌منظور مصرف، فروش یا تولید در منطقه صورت‌گرفته 10.15 میلیارد دلار بوده که به‌صورت میانگین معادل 1.45 میلیارد دلار در سال است. با این حساب واردات کالا به محدوده مناطق آزاد بیش از 2 برابر صادرات این مناطق به خارج از کشور است. بیشترین واردات از طریق مناطق آزاد «کیش، قشم و چابهار » صورت می‌پذیرد و کمترین واردات مربوط به مناطق آزاد «ماکو و انزلی» است.
وضعیت صادرات مناطق تجاری
مرکز پژوهش‌های مجلس در گزارشی به تحلیل و بررسی عملکرد اقتصادی مناطق آزاد تجاری صنعتی ایران پرداخته است. این گزارش آمار و اطلاعات مناطق آزاد را در بازه زمانی سال‌های 1392 تا 1398مورد بررسی قرار داده است.براساس این گزارش، برای ارزیابی بهتر مناطق آزاد، می‌توان آمار عملکرد مناطق را با مناطق آزاد موفق سایر کشورها یا آمار کل کشور مقایسه کرد؛ هرچند که ایجاد مناطق آزاد در ایران با الگوبرداری از مناطق آزاد موفق شرق آسیا بوده و در دلایل توجیهی ایجاد مناطق آزاد جدید نیز به موفقیت آن مناطق اشاره می‌شود، اما عملکرد مناطق ایران در برابر مناطق آزاد موفق تقریباً ناچیز است و مسوولان مربوطه علت آن را شرایط خاص کشور و تحریم‌های ظالمانه می‌دانند، که البته این موضوع در هنگام تصویب مناطق جدید نیز باید همواره موردتوجه مسوولان قرار گیرد. هرچند که مناطق آزاد از امتیازات و تسهیلات بیشتری نسبت به سرزمین اصلی برخوردار هستند، اما مقایسه عملکرد مناطق آزاد در مقیاس کشور که از منظر بسیاری از شرایط نظیر مسائل اقتصادی، تحریم‌ها و ... مشابهت دارند، می‌تواند نقش مناطق را در توسعه و بهبود شرایط اقتصادی کشور نشان دهد. هفت منطقه آزاد کشور با مساحت حدود 560 هزار هکتار، تقریباً 3.7 برابر شهرک‌ها و نواحی صنعتی کشور وسعت دارند. شایان‌ذکر است تا پایان سال 1398 تعداد 821 شهرک و ناحیه صنعتی فعال با وسعت 150 هزار هکتار در کشور وجود دارد که تعداد 45 هزار و 662 واحد در آن به بهره‌برداری رسیده و 921 هزار و 511 نفر در این واحدها اشتغال دارند. این گزارش در بررسی عملکرد مناطق آزاد به دو موضوع واردات و صادرات پرداخته است. براساس آمار ارایه شده از سوی دبیرخانه شورای عالی مناطق آزاد، میزان صادرات از مناطق آزاد به خارج از کشور شامل صادرات کالا، صادرات خدمات و صادرات مجدد به تفکیک هر منطقه به ترتیب مناطق آزاد انزلی، اروند و ارس بیشترین صادرات و مناطق آزاد ماکو و چابهار کمترین صادرات را به خود اختصاص داده‌اند؛ همچنین میزان صادرات مناطق آزاد به‌صورت میانگین طی سال‌های مورد بررسی حدود 717 میلیون دلار است.
آمار صادرات مجدد به‌صورت مجزا از آمار صادرات کالا و خدمات مناطق آزاد نمایش داده می‌شود که براساس آن، تقریباً 50 درصد مجموع صادرات مناطق آزاد مربوط به صادرات مجدد بوده و مابقی آن صادرات کالا و خدمات است. آمار تفکیکی از میزان صادرات خدمات مناطق آزاد به خارج از کشور ارایه نشده است.آمار صادرات کشور به تفکیک صادرات خدمات استخراج شده، مجموع صادرات مناطق آزاد با صادرات کل کشور مقایسه شده است. براین‌اساس صادرات مناطق آزاد در مقایسه با صادرات کشور بدون درنظرگرفتن صادرات مشتقات نفتی و میعانات گازی از سرزمین اصلی، حدود 2 درصد و در مقایسه با کل صادرات کشور حدود 1 درصد است.
نمره مناطق آزاد در صادرات
جزییات آمارها نشان می‌دهد، میزان صادرات کالا و خدمات در سال ۹۲ برابر با ۱۴۱ میلیون دلار بوده که این رقم در سال ۱۳۹۶ به ۴۸۴ میلیون دلار و در سال ۹۷ به ۴۹۰ میلیون دلار رسیده است. البته آمار مربوط به سال‌های ۹۷ و ۹۸ در این حوزه اعلام نشده است. همچنین مطابق آمارها میزان صادرات مجدد از سال ۹۲ که ۵۱ میلیون دلار بوده در سال ۹۷ به ۵۲۷ میلیون دلار رسیده است. اما در مجموع میان میزان صادرات در مناطق آزاد به خارج کشور از ۱۹۲ میلیون دلار سال ۹۲ به ۹۴۱ میلیون دلار در سال ۹۸ رسیده است. البته رقم صادرات در این مناطق در سال‌های ۹۶ و ۹۷ بیش از یک میلیارد دلار عنوان شده که با این حساب روند صادرات در سال ۹۸ کاهشی بوده است.
اما ریز جزییات آمار صادرات به تفکیک مناطق آزاد هفتگانه در بازه زمانی ۹۲ تا ۹۸ نشان می‌دهد، میزان صادرات از منطقه کیش از رقم ۳۹ میلیون دلار در سال ۹۲ به ۱۴۶ میلیون دلا در سال ۹۷ و ۱۵۱ میلیون دلار در سال ۹۸ رسیده است. همچنین میزان صادرات از منطقه آزاد قشم از ۴۰ میلیون دلار در سال ۹۲ به ۴۱ میلیون دلار در سال ۹۷ و ۳۹ میلیون دلار در سال ۹۸ رسیده است. اما میزان صادرات از منطقه چابهار در سال ۹۲ برابر ۱۵ میلیون دلار بوده که این رقم در سال ۹۷ به ۲۱ میلیون دلار افزایش یافته اما با روند کاهشی محسوس به ۹ میلیون دلار در سال ۹۸ بالغ شده است. مطابق آمارها سهم صادراتی منطقه آزاد ارس در سال ۹۲ برابر با ۴۳ میلیون دلار بوده که با رشد قابل توجهی به ۱۱۷ میلیون دلار در سال ۹۷ و ۲۷۰ میلیون دلار در سال ۹۸ افزایش یافته است. منطقه آزاد اروند نیز مطابق آمار ارایه شده در سال ۹۲ برابر با ۵۰ میلیون دلار صادرات داشته که این رقم با یک جهش قابل توجه در سال ۹۷ به ۲۵۶ میلیون دلار و در سال ۹۸ به ۲۴۵ میلیون دلار رسیده است. سهم منطقه آزاد انزلی از صادرات نیز براساس آمارها در سال ۹۲ تنها ۵ میلیون دلار بوده که این رقم با رشد قابل توجهی در سال ۹۷ به ۳۸۶ میلیون دلار رسیده اما این روند در سال ۹۸ دوام نداشته و رقم صادرات در این سال در منطقه آزاد انزلی به ۱۵۶ میلیون دلار کاهش یافته است که باید علت آن بررسی شود. منطقه آزاد تجاری ماکو هم که در سال ۹۲ سهم صادراتی‌اش صفر گزارش شده، توانسته در نمودار صادراتی مناطق آزاد این سهم را در سال ۹۷ به ۵۰ میلیون دلار و در سال ۹۸ به ۷۱ میلیون دلار افزایش دهد.
وضعیت واردات در مناطق آزاد
در تحلیل آمار مربوط به واردات از مناطق آزاد نیز آمده است، مجموع واردات کالا به محدوده مناطق آزاد ایران طی سال‌های 1392 الی 1398 که به‌منظور مصرف، فروش یا تولید در منطقه صورت‌گرفته 10.15 میلیارد دلار بوده به‌صورت میانگین معادل 1.45 میلیارد دلار در سال است. با این حساب واردات کالا به محدوده مناطق آزاد بیش از 2 برابر صادرات این مناطق به خارج از کشور است. بیشترین واردات از طریق مناطق آزاد کیش، قشم و چابهار صورت می‌پذیرد و کمترین واردات مربوط به مناطق آزاد ماکو و انزلی است. با توجه به آمار گمرک جمهوری اسلامی ایران، میانگین واردات کالا به کشور در سال‌های 1392 تا 1398 حدود 47 میلیارد دلار است که با این حساب، مناطق آزاد حدود 3.1 درصد واردات کل کشور را به خود اختصاص می‌دهند؛ البته این آمار، بدون احتساب میزان واردات کالای تجاری از طریق مناطق آزاد به سرزمین اصلی است که سالانه تا سقف 3 میلیارد دلار کالا از این طریق وارد شده و با درنظرگرفتن آن، واردات مناطق آزاد حدود 9 درصد واردات کل کشور خواهد بود. همچنین شایان‌ذکر است در مناطقی نظیر قشم، حجم قابل‌توجهی کالا از مسیرهای غیررسمی و بدون ثبت در گمرک منطقه آزاد وارد می‌شود که آمار دقیقی از آن وجود ندارد و در صورت محاسبه، مناطق آزاد قطعاً سهم بیشتر در واردات کالا خواهند داشت. طبق آمار تفکیکی ارایه شده از نوع واردات به مناطق آزاد در سال‌های 1396 و 1397، به ترتیب حدود 30 و 50 درصد اقلام وارد شده به محدوده مناطق آزاد مرتبط با واحدهای تولیدی بوده و مابقی اقلام نهایی جهت فروش و مصرف در منطقه است.
کارنامه وارداتی هفت منطقه آزاد
جزییات واردات کالا از مناطق آزاد نشان می‌دهد، در سال ۹۲ واردات ثبت شده به محدوده مناطق آزاد ۱.۴۵ میلیارد دلار بوده که این رقم در سال ۹۷ به ۱.۲۹ میلیارد دلار رسیده اما در سال ۹۸ به ۷۱۹ میلیون دلار کاهش یافته است. اما ریز جزییات واردات از مناطق هفتگانه آزاد تجاری نشان می‌دهد، میزان واردات از منطقه آزاد کیش در سال ۹۲ برابر با ۵۵۹ میلیون دلار بوده که این رقم در سال ۹۷ برابر با ۵۴۱ میلیون دلار گزارش شده اما در سال ۹۸ با یک کاهش محسوس به رقم ۱۲۱ میلیون دلار رسیده است. میزان واردات از طریق منطقه آزاد قشم در سال ۹۲ برابر با ۴۷۵ میلیون دلار بوده که این رقم در سال ۹۷ برابر ۲۰۸ میلیون دلار بوده که در سال ۹۸ با روند کاهشی به ۱۸۰ میلیون دلار رسیده است. سهم منطقه آزارد چابهار از واردات در سال ۹۲ برابر با ۲۹۱ میلیون دلار بوده که در سال ۹۷ به ۱۴۱ میلیون دلار و در سال ۹۸ به ۱۶۵ میلیون دلار کاهش یافته است. میزان واردات از منطقه آزاد ارس هم در ۹۲ برابر با ۷۹ میلیون دلار بوده که در سال ۹۷ به ۱۲۹ میلیون دلار و در سال ۹۸ به ۱۱۸ میلیون دلار رسیده است. اما میزان واردات از منطقه آزاد اروند از ۱۱ میلیون دلار در سال ۹۲ به ۲۲۲ میلیون دلار در سال ۹۷ رسیده که به کاهش قابل توجهی میزان واردات از این منطقه در سال ۹۸ در این منطقه به ۹۱ میلیون دلار تقلیل یافته است. منطقه آزاد انزلی نیز در سال ۹۲ سهم وارداتی آن ۳۷ میلیون دلار اعلام شده که این رقم در سال ۹۷ به ۳۶ میلیون دلار و در سال ۹۸ به ۲۳ میلیون دلار کاهش یافته است. سهم منطقه آزاد ماکو در واردات هم در سال ۹۲ صفر گزارش شده، اما در سال ۹۷ به ۱۳ میلیون دلار و در سال ۹۸ به ۲۱ میلیون دلار افزایش یافته است.
