محسن اتابکی، مدیرکل سیاستگذاری و برنامهریزی وزارت صنعت، معدن و تجارت درباره تغییرات به وجود آمده در ویرایش دوم سند راهبردی صنعت و معدن گفت: برنامه راهبردی که سال ۹۴ منتشر شد به طور کامل برنامه راهبردی تمام صنایع را مشخص نکرده بود چراکه تدوین یک برنامه جامع نیاز به زمان دارد و در برخی حوزهها نیز زیرساخت شاخصهای آماری وجود نداشته است.
به گزارش گسترش صنعت، در همین راستا با ایجاد سامانههای آماری و تامین زیرساختهای اطلاعاتی به مرور برنامههای راهبردی صنایع تدوین خواهد شد. وی با بیان اینکه در ویرایش نخست تنها مبنای اولویتبندی صنایع، هدفگذاریهای کلان و برنامه راهبردی ۷ صنعت اولویتدار مشخص شده بود گفت: در ویرایش دوم یکسری تحلیلها بر اساس آمارهای سال ۹۴ به ۷ برنامه راهبردی گذشته اضافه شده و ۴برنامه راهبردی صنایع مس، صنایع غذایی، صنایع دریایی و صنایع سلولزی، چوب و کاغذ نیز به سند راهبردی اضافه شده است.
در همین راستا گسترش صنعت ضمن بررسی وضعیت کنونی ۱۱صنعت منتخب به هدفگذاریهای انجام شده تا افق ۱۴۰۴ و راهبردهای تحقق این مسیر پرداخته است.
جایگاه سوم جهان در صنعت سیمان
سیمان به عنوان یکی از مهمترین عناصر توسعهای در تامین زیرساختهای اقتصادی کشور و از نهادهای استراتژیک محسوب میشود، به طوری که بین فرآیند رشد اقتصادی و سرانه مصرف سیمان در هر کشور همبستگی بالایی وجود دارد. این مقدار در ایران بیش از ۹۵ درصد است که این نسبت نشاندهنده رابطه خطی و از نوع مثبت بین ارزش افزوده سیمان و تولید ناخالص ملی است. ایران در سال ۲۰۱۵ با حدود ۶۵ میلیون تن تولید سیمان، هفتمین تولیدکننده سیمان در جهان و سومین تولیدکننده در آسیا و دارای رتبه اول صادراتی سیمان جهان بوده است.
درحالحاضر ایران با داشتن ۳۲ واحد تولیدی با ظرفیت اسمی حدود ۷۹/۷ میلیون تن و تولید سیمان در سال ۹۴ حدود ۵۹ میلیون تن توانایی تولید ۲۷ نوع سیمان را مطابق با استانداردهای ملی ایران دارد. براساس برنامه راهبردی صنعتی سیمان کسب جایگاه سوم جهان با ظرفیت تولید سالانه ۵۲۱ میلیون تن و رتبه اول در صادرات جهانی و ظرفیت تولید در منطقه هدفگذاری شده است.
جایگاه دوم صادرات در منطقه غرب آسیا
یکی از مهمترین بخشهای صنعت تمام کشورها که با امنیت غذایی در ارتباط است صنایع غذایی است. صنایع غذایی، مواد اولیه و نهادههای کشاورزی را دریافت و فرآوری میکند. سهم محصولات کشاورزی بر اساس آمارنامه وزارت جهاد کشاورزی، حدود یک درصد تولید محصولات کشاورزی دنیاست و میزان تولید محصولات کشاورزی در کشورحدود ۱۰۰میلیون تن در سال برآورد میشود.
براساس آخرین آمار گمرک ایران در سال ۱۳۹۴ یک میلیون و ۲۷۳ هزار تن صنایع غذایی و آشامیدنی به ارزش ۲ هزار و ۱۶۰ میلیون دلار به کشورهای مختلف صادرشده است. صنایع غذایی و آشامیدنی در راستای چشمانداز افق ۱۴۰۴ کشور ازجمله بخشهای صنعتی پیشران اقتصاد کشور مبتنی بر دانش و فناوری پیشرفته، تامینکننده نیازهای امنیت غذایی در بخش فرآوری مواد غذایی بوده که چشمانداز آن کسب جایگاه دوم صادرات در منطقه غرب آسیا با صادرات۶/۵ میلیارد دلار در سال ۱۴۰۴ در نظر گرفته شده است.
رتبه ۳۲ در کاغذ و مقوا، رتبه ۱۲در امدیاف و رتبه ۱۶ در نئوپان
صنایع سلولزی (چوب و کاغذ) یکی از قدیمیترین صنایع در جهان است که از نظر تنوع تولید و زنجیرههای تولید صنایع پاییندستی بسیار گسترده بوده و دارای ویژگیهای خاصی است. مصرف کاغذ در هر کشور نشاندهنده وضعیت اقتصادی آن کشور بوده و یکی از شاخصهای مهم رشد فرهنگی آن جامعه نیز محسوب میشود.
با توجه به تغییر الگوی مصرف و توسعه شهرنشینی در سالهای اخیر، مصرف فرآوردههای چوب و کاغذ درکشور افزایش روزافزونی داشته است. میزان مصرف سرانه انواع کاغذ و مقوا که یکی از شاخصهای رشد فرهنگی و اقتصادی جوامع به شمار میرود، در سال ۱۳۹۴ در ایران حدود ۲۳ کیلوگرم بوده است.
درباره اوراق فشرده چوبی شامل نئوپان، تخته فیبر و MDF وضعیت مشابهی در کشور وجود دارد. به طوری که میزان مصرف MDF به عنوان یکی از پرمصرفترین اوراق فشرده چوبی کشور در سال ۱۳۸۹حدود ۴۹۴ هزار مترمکعب بوده که در سال ۱۳۹۴ به ۱۳۲۳ هزار مترمکعب رسیده و روند مصرف همچنان صعودی است. صنایع سلولزی کشور ۷ درصد تعداد پروانههای بهرهبرداری صادرشده، ۴/۸درصد اشتغال و حدود ۵ درصد ارزش افزوده صنعت با احتساب چاپ صنعتی و ۴/۶ درصد بدون احتساب چاپ صنعتی را به خود اختصاص میدهد.
بیشترین تولید کاغذ و مقوای کشور مربوط به کاغذهای لاینر و فلوتینگ بوده که حدود ۵۰ درصد تولید کاغذ و مقوای کشور را به خود اختصاص میدهد. کاغذهای لاینر و فلوتینگ به طور عمده در ساخت ورق و جعبه کارتن مصرف میشوند. ظرفیت تولید کاغذ تیشو در کشور ۲۲۸ هزار تن است که ۶۰ درصد بیش از مصرف فعلی کشور است.
با توجه به موارد گفته شده در برنامه راهبردی صنایع سلولزی تامین بخش مهمی از نیاز فرآوردههای چوب و کاغذ کشور و رسیدن به رتبه ۳۲ در تولید کاغذ و مقوا، رتبه ۱۲در تولید MDF و رتبه ۱۶ در تولید نئوپان جهان هدفگذاری شده است. درحالحاضر ایران در تولید MDF جایگاه ۲۱، تولید نئوپان جایگاه ۱۹ و تولید کاغذ و مقوا جایگاه۴۰ جهان را دارد.
سهم ۳ درصدی صنعت تایر از حجم تولید جهان
در منطقه خاورمیانه حدود ۲۳ کارخانه تایرسازی وجود دارد که از این تعداد ۱۴ کارخانه (کیانتایر، ایرانتایر، ایرانیاسا، تایر ورابر، لاستیک پارس، گروه صنعتی البرز، آرتاویل تایر، لاستیک یزد، کویر تایر و لاستیک خوزستان) با ظرفیت اسمی ۳۶۳/۴هزار تن در سال و با ظرفیت اشتغال بیش از ۱۵ هزار نفر در ایران واقع شدهاند. صنعت تایر در ایران بیش از ۸۰ هزار شغل به صورت مستقیم و غیرمستقیم ایجاد کرده است.
جایگاه اقتصادی این صنعت در کشور اهمیت زیادی دارد، به طوری که با برخورداری از مزایایی مانند نرخ اشتغالزایی بالا، تامین حدود ۳۴ درصد نیاز داخلی، دارا بودن مزیت نسبی به عنوان صنایع پاییندستی پتروشیمی، مکمل صنعت خودروسازی، تامین بخش عمده مواد اولیه از داخل کشور و همچنین برخورداری از نیروی متخصص با بیش از ۳ دهه تجربه صنعت میتواند نقش راهبردی در صنعت حملونقل کشور ایفا کند. بررسی عملکرد تولید، صادرات و واردات و مصرف تایر و تیوب در مقطع کنونی نشانگر کمبود حدود ۱۰۰هزار تن تایر از انواع رادیال در کشور است.
با توجه به این موضوع تولید ۷۰۰ هزار تن انواع تایر و تیوب در افق ۱۴۴۴ هدفگذاری شده که نشانه جایگاه ایران در رتبه اول منطقه و کسب ۳ درصد حجم تولید در جهان است.
تولید سالانه ۱۶ میلیون دستگاه لوازم خانگی
صنعت لوازم خانگی از چند جهت در نظام اقتصادی کشور دارای اهمیت است. از سویی، نیاز روزافزون کشور به محصولات این صنعت که رابطهای مستقیم با افزایش سطح زندگی جامعه و رفاه اجتماعی دارد و از سوی دیگر، تعداد بسیار زیاد کارکنان آن در تمامی سطوح با احتساب کارخانههای پاییندستی تولیدکننده قطعات، تجهیزات و مواد اولیه مورد مصرف این صنعت، بخش بزرگی از ارزش افزوده ایجاد شده توسط صنعت را در کشور تشکیل میدهد.
گستردگی لوازم خانگی و تاثیر آن بر بخشهای مختلف، اهمیت آن را در مقایسه با سایر صنایع در مرتبه بالایی قرار میدهد اما باوجود سابقه طولانی و حجم قابل توجه فعالیتهای این صنعت در کشور تاکنون برنامهریزی منسجمی برای رشد و توسعه آن نشده است. صنعت لوازم خانگی در کشور با وجود برخورداری از حجم سرمایهگذاری انجام شده در آن، اشتغال تعداد بسیاری از متخصصان، کارمندان و کارگران در بخشهای مختلف این صنعت از پویایی لازم در زمینه طراحی و تولید محصولات جدید و قابل رقابت در سطح جهانی برخوردار نبوده است.
از نظر جغرافیایی مناطق عمده تولید لوازم خانگی کشور، استانهای تهران، اصفهان، کرمان، آذربایجانشرقی، خراسان رضوی و شمالی، گیلان، قزوین و البرز هستند. براساس برنامه راهبردی صنعت لوازم خانگی حفظ جایگاه دوم منطقه، دارای نام تجاری معتبر در جهان با تولید سالیانه ۱۶ میلیون دستگاه و صادرات ۳ میلیارد دلار هدفگذاری شده است.
جایگاه چهارم کاشی و سرامیک در جهان
میزان تولید کاشی و سرامیک ایران در سال ۲۰۱۴میلادی حدود ۴۱۰ میلیون مترمربع و معادل ۳/۳ درصد از تولید جهانی است. میزان سرمایهگذاری جهانی در این صنعت همراه با گسترش مصرف از ادامه روند رشد تولید کاشی در جهان حکایت میکند با این وجود با توجه به حجم بالای سرمایهگذاریهایی که در صنعت کاشی و سرامیک کشور به ویژه در سالهای اخیر شده درحالحاضر میزان عرضه در داخل بیش از تقاضای آن است که علت اصلی آن حاشیه سود مناسب این صنعت در گذشته بوده است.
همانطور که آمار تولید و مصرف کاشی و سرامیک در ایران نشان میدهد، اکنون بازار داخلی اشباع شده و هرگونه توسعه سرمایهگذاری جدید باید تنها برای بازارهای صادراتی باشد. درحالحاضر ۱۲۳ واحد تولیدی کاشی و سرامیک با ظرفیت ۵۴۳ میلیون مترمربع در کشور وجود دارد که برای بیش از ۴۳۰۰۰ نفر اشتغال مستقیم ایجاد کرده است.
با توجه به اصل پایداری و رعایت اصول طراحی سبز، تولید صادراتمحور با پیوستگی حلقههای ارزش افزوده به صورت متوازن و به سمت انتهای زنجیره با حفظ مزیتهای رقابتی کشور، مقیاس بهینه در تولید، بکارگیری فناوریهای روز و تاکید بر توسعه اکتشافات معدنی برای تامین مواد اولیه مورد نیاز در راستای سند چشمانداز صنعت، معدن وتجارت، چشمانداز صنعت کاشی و سرامیک در افق سال ۱۴۰۴ کسب جایگاه چهارم درجهان با ظرفیت تولید سالانه ۷۰۰ میلیون مترمربع و ۲ میلیارد دلار صادرات در نظر گرفته شده است.
صنعت فولاد، رتبه هفتم جهان
فولاد یکی از محصولات مهم و استراتژیک به شمار میرود و سهم قابل توجهی از ارزش افزوده صنعتی را به خود اختصاص داده است. در سال ۲۰۱۵میلادی حدود ۱۶۰۰ میلیون تن فولاد در جهان تولید و مصرف شده است. از این رو، بسیاری از کشورها با توجه به منابع خود اعم از مواد اولیه، انرژی و... اقدام به احداث واحدهای فولادی کردند تا نیاز داخلی کشور خود را به این کالای استراتژیک پاسخ دهند. درحالحاضر، تولید سالانه فولاد خام حدود ۱۶/۱۴میلیون تن است که ایران با سهمی معادل یک درصد در رتبه چهاردهم تولید فولاد جهان قرار دارد.
از نظر جغرافیایی مناطق عمده تولید فولاد کشور استانهای اصفهان، یزد، کرمان و خوزستان هستند و عمدهترین مناطق معدنی فولاد شامل استانهای خراسان رضوی، کرمان و یزد است. مناطق منتخب پیشنهادی برای توسعه زنجیره غیرجوار معدنی این صنعت، منطقه جنوب شامل استانهای سیستان و بلوچستان، هرمزگان، بوشهر و خوزستان است. مواد اولیه یکی از موثرترین و مهمترین ضرورتهای توسعه فولاد در کشور است و سنگآهن اصلیترین ماده اولیه تولید فولاد به شمار میرود. ذخایر احتمالی سنگآهن کشور افزونبر ۴/۳میلیارد تن است که ۳ میلیارد تن آن ذخیره قطعی اولیه به شمار میرود.
براساس برنامه راهبردی صنعت فولاد تا سال ۱۴۰۴ ایران باید به رتبه هفتم دنیا با تولید سالانه ۵۵ میلیون تن فولاد خام دست پیدا کند. برای رسیدن به این چشمانداز تا سال ۱۴۰۴ میزان سرمایهگذاری ثابت مورد نیاز ۱۷۰۰میلیون یورو برآورد شده است. با توجه به برنامهریزی انجام شده در صورت دستیابی به این رقم اشتغال صنعت فولاد به ۱۴۸ هزار و ۵۰۰ نفر خواهد رسید.تبدیل شدن به پایگاه منطقهای برای ساخت شناور و سکوهای دریایی روند روبه رشد جهانی حملونقل دریایی باعث شده که توجه به این صنعت روزبهروز افزایش یابد.
در ایران نیز اگرچه تخلیه و بارگیری حدود ۹۰درصد از وزن کل کالاهای صادراتی و وارداتی و ۶۰ درصد از ارزش کل تجارت کشور از طریق حملونقل دریایی است اما در سالهای اخیر به علت مسائل بینالمللی، حملونقل دریایی کشور از لحاظ تناژ تغییر چندانی را شاهد نبوده است.
ایران با ۲۲۷ فروند شناور دارای بیست و یکمین ناوگان بزرگ حملونقل دریایی دنیاست. با وجود شرایط به نسبت نامناسب اقتصادی در سالهای ۱۳۸۴ تا ۱۳۹۲ کل ناوگان دریایی کشور دارای رشد متوسط ۶ درصد بوده است. هدفگذاری آینده توسعه صنایع دریایی تا سال ۱۴۰۴ کسب حدود۳/۲درصد میلیارد دلار از بازار ساخت و تعمیر کشتی خواهد بود که معادل یک درصد از بازار جهانی است. مجموع فعالیت صنایع دریایی کشور در سال ۱۳۹۲ معادل ۷۶۰میلیون دلار بوده است. با برنامهریزی و اجرای برنامههای مناسب میتوان حجم فعالیت این صنایع را در افق ۱۴۰۴ به حدود ۴/۸ میلیارد دلار رساند.
بر این اساس با توجه به ظرفیتهای موجود در بخشهای مختلف برنامه راهبردی، سهم صنعت دریایی باید در سالهای ۱۳۹۵ تا ۱۴۰۴ از ۰/۱ درصد تولید ناخالص داخلی کشور به ۰/۷ درصد ارتقا پیدا کند. بر این اساس و با توجه به شرایط موجود در بازارهای آینده چشمانداز صنعت دریایی کشور بدین شرح هدفگذاری شده است: صنایع دریایی جمهوری اسلامی ایران، صنعتی رقابتپذیر و قابل اطمینان با تکیه بر دانش و توانمندی داخلی در جهت تامین پایدار و حداکثری نیازهای داخلی و جذب بازار بینالمللی از طریق تبدیل شدن به پایگاه منطقهای برای ساخت شناور و سکوهای دریایی به وسیله ارتقای دانش و مهارت نیروی انسانی، توسعه زنجیره تامین مواد و تجهیزات، فعالسازی بخش خصوصی و استفاده از همکاریهای بینالمللی خواهد بود.
رتبه پنجاهم جهان در صنعت نساجی
صنعت نساجی در زمره بزرگترین، مهمترین و قدیمیترین صنایع جهان است که به دلیل اشتغالزایی بالا و نقش صنعتی، اقتصادی و اجتماعی فوقالعاده، بسیار مورد توجه اغلب کشورها و اقتصادهای بزرگ دنیا قرار دارد. هماکنون افزونبر ۹۸۱۸ واحد صنعتی با اخذ پروانه بهرهبرداری از وزارت صنعت، معدن و تجارت در صنایع نساجی و پوشاک کشور فعال هستند که این تعداد ۱۱ درصد از کل بنگاههای فعال صنعتی کشور را تشکیل میدهد. میزان سرمایهگذاری ثابت در این واحدها طبق اعداد موجود در پروانهها حدود ۳۸هزار میلیارد ریال و ۳ درصد از کل سرمایهگذاری در صنعت کشور است.
این واحدهای صنعتی افزون بر حدود ۳۰۰هزار شغل صنعتی مستقیم ایجاد کرده و در حدود ۱۲درصد از اشتغال صنعتی کشور را به خود اختصاص دادهاند. گفتنی است که این میزان اشتغال مربوط به واحدهای صنعتی بوده و با توجه به تعداد زیاد واحدهای کوچک و صنفی، میزان شاغلان در صنعت نساجی، پوشاک و چرم کشور ۶۴۷هزار نفر معادل ۲۱ درصد کل صنعت است. با استناد به آخرین آمار بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران، مصرف سالانه پوشاک خانوار شهری۱۲ میلیون ریال است و مصرف کل بازار داخلی کنونی پوشاک کشور بیش از ۳۰۰هزار میلیارد ریال در سال برآورد میشود.
با توجه به وضعیت جهانی صنایع نساجی و پوشاک و وضعیت نیروی کار و گروه اقتصادی کشور (درآمد متوسط به بالا) ایران ظرفیت صادرات بیش از ۱۲ میلیارد دلار منسوجات، پوشاک، کفش و چرم را دارد.
براساس برنامه راهبردی این صنعت دستیابی به جایگاه سوم صنعت نساجی در منطقه و رسیدن به رتبه ۵۰ جهان با تکیه بر رقابتپذیری، نوسازی و سرمایهگذاری همراه با توسعه فناوری و ارتقای بهرهوری عوامل تولید هدفگذاری شده است.
جایگاه یازدهم جهان در صنعت مس
درحالحاضر حدود ۹۱۰ هزار تن کنسانتره مس از معادنی همچون سرچشه، سونگون و میدوک برداشت و تولید میشود. این کنسانتره در دو واحد ذوب سرچشمه و خاتونآباد فرآوری شده و در نهایت در واحد تصفیه مجتمع سرچشمه به کاتد مس تبدیل میشود.
در زمینه وضعیت فعلی صنایع پاییندستی، مشکلات مربوط به کمبود سرمایه در گردش، کاهش توانایی رقابت با تولیدکنندگان سایر کشورها بهویژه در بازارهای خارجی موجب شده که از حدود ۷۰۰هزارتن ظرفیت ایجاد شده درصنایع پاییندستی تنها حدود ۲۰۰هزارتن از آن استفاده شود.
در مرحله اول دلیل اصلی این امر تناسب نداشتن تولید با ظرفیت ایجادی بوده و خامفروشی و افزایش نیافتن تولید مس کاتد در کشور را میتوان علت دیگر برشمرد. از این رو در صورت جلوگیری از صادارت کنسانتره، رفع موانع مالی، حمایت از توسعه صادرات بهویژه بازارهای منطقه و هدایت احداث واحدهای جدید به سمت تولید محصولاتی که در بازارهای منطقه ظرفیت کشش و جذب آن وجود دارد، میتوان انتظار داشت که تولید و صادرات محصولات مسی بیشتر شود.
با توجه به توسعه صنایع مس به منظور پوشش کامل نیاز داخل کشور، صادرات به کشورهای هدف، ایجاد مزیت در مقیاس بهینه با بکارگیری فناوریهای روز دنیا، چشمانداز این صنعت در افق سال ۱۴۰۴رسیدن به جایگاه یازدهم جهان با ایجاد ظرفیت تولید سالانه ۴۵۰ هزارتن مس کاتد در نظر گرفته شده است.
یکی از مهمترین سیاستهایی که در بخش مس در سالهای گذشته در نظر گرفته شده تکمیل زنجیره ارزش و جلوگیری از خامفروشی است. با توجه به اینکه ایران در منطقه از مهمترین کشورهای دارنده مس به شمار میرود در صورتی که بتواند مانع خامفروشی شود، نیاز کشورهای منطقه به ایران و محصولات تولید شده با مس افزایش مییابد.
صنعت خودرو، رتبه یازدهم جهان
صنعت خودرو به عنوان یک صنعت مادر با سطح فناوری متوسط از پیشرانهای بخش صنعت، معدن و تجارت کشور به شمار میرود و در زمره صنایع اولویتدار و منتخب در بخش تولید و تجارت در راستای تحقق اهداف مندرج در سند چشمانداز کشور است.
ایران با جمعیتی حدود یک درصد جمعیت جهان، سهم ۲درصدی از تولید خودرو در جهان را دارد. برآورد میشود در سال آینده این صنعت ۱۴ درصد ارزش افزوده بخش صنعت، ۳ درصد سهم ارزش افزوده از تولید ناخالص داخلی و ۱۲ درصد از اشتغال بخش صنعت را تشکیل دهد. مناطق فعال در صنعت خودروسازی کشور استانهای تهران، خراسان رضوی، کرمان، آذربایجانشرقی و اصفهان هستند. سایتهای فعال خودروسازی ایران در خارج از کشور نیز کشورهای سوریه، عراق، بلاروس، آذربایجان، مصر، سنگال و ونزوئلا هستند.
برنامه راهبردی صنعت خودرو دستیابی به جایگاه نخست صنعت خودرو منطقه، رتبه پنجم آسیا و رتبه یازدهم در جهان با تکیه بر توسعه تا سال ۱۴۰۴ هدفگذاری شده که راهبردهای دستیابی به این چشمانداز در این برنامه شامل ایجاد پایگاه ساخت و تولید خودرو با نام و نشان تجاری داخلی و مشترک یا نام و نشان معتبر جهانی در منطقه با تاکید بر صادرات محصولات تولیدی، ایجاد پایگاه ساخت تولید قطعات و مجموعههای خودرو با نام و نشان تجاری معتبر داخلی یا جهانی در منطقه با تاکید بر مزیت رقابتی، جذب سرمایهگذاری داخلی و خارجی در راستای جذب فناوریهای نوین و توسعه صادرات و ایجاد پایگاه مراکز طراحی، آزمون و خدمات مهندسی خودرو در منطقه میشود.
براساس برنامهریزی این صندوق تولید خودرو سبک باید در امسال به یک میلیون و ۴۰۰هزار دستگاه و تا سال ۱۴۰۴ به ۳ میلیون دستگاه افزایش پیدا کند که از این میزان ۳۳درصد باید به صادرات اختصاص یابد. علاوه بر این میزان فروش سالانه صنعت خودرو تا سال ۱۴۰۴ باید به ۵۰میلیارد دلار برسد. اشتغالزایی در نظر گرفته تا سال ۱۴۰۴ نیز ۶۰۰هزار نفر است.