چالش‌های فرمول جدید قیمت‌گذاری خوراک اتان پتروشیمی‌ها

بالغ بر ۸۰درصد اتان جهان در دو منطقه آمریکای شمالی (ایالات متحده و کانادا و مکزیک) و خاورمیانه (قطر، ایران و عربستان) تولید می‌شود.
از آنجا که اتیلن حاصل از خوراک اتان به‌نسبت خوراک نفتا قیمت تمام‌شده کمتری دارد، در ١٠ سال اخیر در جهان برنامه‌ریزی گسترده‌ای برای  استحصال اتان و سپس احداث واحدهای تولید اتیلن (الفین) بر مبنای اتان صورت گرفته و دراین‌راستا بیشترین رشد سرمایه‌گذاری در ایالات متحده آمریکا بوده است، به‌گونه‌ای که فقط در سال ۲۰۱۷ میلادی شش پروژه بزرگ الفین و با ظرفیتی بالغ بر هفت ‌میلیون تن به تولید خواهند رسید و این رشد سرمایه‌گذاری کماکان ادامه خواهد یافت.
از آنجا که اتان - این ماده ارزشمند و حیاتی صنعت پتروشیمی- از جمله تولیدات پالایشگاه‌های گازی پارس جنوبی کشورمان نیز هست، امید آن می‌رفت تا با اتخاذ سیاست‌های اصولی قیمت‌گذاری این ماده، راه برای تولید رقابتی محصولات پایین‌دست فراهم شده و زمینه جذب سرمایه‌گذاری خارجی نیز فراهم شود.  هرچند بعد از ابلاغ فرمول قیمت‌گذاری مناسب گاز طبیعی (متان) مصرفی صنایع پتروشیمی (به‌عنوان خوراک) در سال گذشته از سوی وزارت نفت کشورمان، امیدواری زیادی برای اقدامی مشابه در تدوین مدل قیمت‌گذاری اتان وجود داشت، اما ارائه فرمول جدید محاسبه قیمت اتان در نیمه اول مهرماه سال جاری سؤالات و ابهامات زیادی را برانگیخت.  فرمول جدید قیمت‌گذاری ابلاغ‌شده، ۲۵ درصد مجموع قیمت نفتا و پلی‌اتیلن منهای ۱۴۵ است که در این فرمول مبنای محاسبه قیمت نفتا، قیمت‌های معاملاتی در خلیج‌فارس (مندرج در نشریات معتبر به تشخیص معاونت برنامه‌ریزی) خواهد بود که به صورت ماهانه اعلام خواهد شد و مبنای محاسبه قیمت‌های پلی‌اتیلن مذکور در این ماده، متوسط ساده قیمت‌های معاملاتی (یا متوسط سقف و کف قیمتی در صورت عدم اعلام قیمت متوسط معاملاتی) پلی‌اتیلن سبک و سنگین در بازارهای چین، هند و ایران (مندرج در نشریات معتبر به تشخیص معاونت برنامه‌ریزی) بر حسب دلار در هر تن خواهد بود که به‌صورت ماهانه محاسبه و اعلام خواهد شد.
١٤٥- (پلی‌اتیلنP + نفتاP) × ٢٥% = اتانP
البته اینکه درواقع مبانی رسیدن به چنین فرمولی چه بوده و به استناد کدام رفرنس‌های بین‌المللی تهیه شده، مبهم است، اما حداقل چنین استنباط می‌شود مبنای چنین فرمولی عمدتا، محاسبه معکوس از روی صورت‌های مالی شرکت‌های سودآور صنایع پتروشیمی مصرف‌کننده اتان و متعادل‌کردن سود آنها براساس نظر تهیه‌کنندگان فرمول بوده است.
از سوی دیگر، پیش از ابلاغ فرمول قیمت، مبلغ اتان مورد نظر وزارت نفت به طور مستقیم و غیرمستقیم در محدوده ۲۴۰ دلار به ازای هر تن اعلام می‌شد و از آنجا که فرمول ابلاغ‌شده نیز در شرایط کنونی به حدود ۲۴۰ دلار نزدیک است، در نگاه اول این‌گونه به ذهن متبادر می‌شود که فرمول ابلاغی اخیر به گونه‌ای تنظیم شده که در شرایط فعلی مبلغی حدود ۲۴۰ دلار از آن استخراج شود.
اما واقعیت موجود در جهان این است که تا سال ۲۰۱۰ میلادی مبنای محاسبه نرخ اتان، قیمت نفت خام بود. با افزایش قیمت نفت خام و افزایش تولید اتان ناشی از Shale gas، مبانی محاسبه به گاز طبیعی تغییر یافت و از آن زمان تاکنون، نرخ اتان براساس ترکیبی از ارزش حرارتی و نرخ استحصال اتان از گاز طبیعی محاسبه می‌شود.
درحال‌حاضر آنچه به‌عنوان رفرنس قیمت اتان در جهان در نشریات ICIS و Platts ارائه می‌شود، محدود به قیمت اتان در خطوط لوله یا تحویل روی کشتی Mont Belvieu,Texas است که در ماه گذشته حدود ١٦,٥ تا ۱۷ سنت به ازای هر گالن بوده است که این یعنی چیزی کمتر از ۱۴۰ دلار به ازای هر تن اتان خواهد شد.
اما از سوی دیگر، عربستان سعودی به واسطه جبران کسری بودجه خود، در سال ۲۰۱۶ قیمت اتان مصرفی صنایع پتروشیمی را از ٠,٧٥
USD/MMBTU به ١,٧٥ افزایش داد که حتی با گران‌شدن آن در سال جاری قیمتی کمتر از ۹۰ دلار به ازای هر تن را به خود اختصاص می‌دهد.
قیمت‌گذاری رسمی اتان در ایران براساس فرمول از سال ۱۳۹۰ و براساس بند ۲ ابلاغیه مورخ ١٨/٩/١٣٨٩ معاون اول رئیس‌جمهور و نسبتا منطبق با رویه‌های جاری در سایر نقاط جهان، براساس ارزش حرارتی و بر مبنای قیمت متان به اضافه هزینه استحصال اتان صورت گرفت که بر آن اساس قیمت هر تن اتان به شرح زیر تعیین می‌شد:
Ethane price (USD /tonne) = Natural gas price x ١,٨ x ٧.٩ x ١.٣
که در این فرمول ١,٨ نسبت ارزش حرارتی اتان به متان، ٧.٩ ضریب تبدیل سنت در مترمکعب به دلار به ازای هر تن و ١.٣ هزینه استحصال اتان از گاز طبیعی پیش‌بینی شده بود.
به استناد این فرمول امروز و با احتساب ٨,٥ سنت در مترمکعب گاز طبیعی، قیمت اتان حدود ۱۵۷ دلار به ازای هر تن می‌شود که به واقعیت‌های حال حاضر سایر کشورهای تولید‌کننده اتان نزدیک‌تر است.  یکی از نقاط قابل بهبود فرمول جدید قیمت‌گذاری اتان، مبنا قراردادن قیمت پلی‌اتیلن برای محاسبه قیمت اتان است.
لازم است به این موضوع توجه داشته باشیم که محصول نهایی پس از اتیلن حاصله از کراکینگ اتان لزوما پلی‌اتیلن نیست و می‌تواند اتیلن گلایکول‌ها، وینیل استات، آلفا الفین‌ها یا سایر محصولاتی باشد که اساسا هیچ‌گونه هم‌گرایی یا تناسبی با قیمت پلی‌اتیلن ندارند و عمدتا قیمت تمام‌شده کاملا متفاوتی نسبت به پلی‌اتیلن دارند. همین یک اشتباه محاسباتی به‌تنهایی می‌تواند شرکت‌های تولید‌کننده محصولات غیرپلی‌اتیلنی را با حاشیه زیان مواجه کند، هرچند که وابستگی قیمت اتان به نفتا نیز نیازمند ارائه استدلالات کافی و اقناعی است و این شاید برای اولین‌بار در جهان باشد که چنین ترکیب قیمت‌گذاری‌ای ارائه شده است.
مسئله دوم تعیین کف قیمت برای اتان است. ابلاغیه قیمت می‌گوید حتی اگر قیمت نفت به‌شدت کاهش یافت یا قیمت پلی‌اتیلن در جهان با روندی نزولی مواجه شد، قیمت اتان نباید کمتر از ۲۲۰ دلار باشد. گزارشات مستند بین‌المللی از کاهش ۱۰ تا ۱۵درصدی قیمت انواع پلی‌اتیلن‌ها در ۱۰ سال آتی خبر می‌دهند و هم‌زمان در نظر بگیرید قیمت نفت روی مبالغ پایین باقی بماند که با همین فرمول جدید قیمت اتان می‌تواند حتی به زیر ۱۸۰ دلار کاهش یابد. حالا دلیل ثابت نگه‌داشتن کف قیمت واقعا نیازمند ارائه توضیحات منطقی است.
در صورت اجرائی‌شدن این ابلاغیه قیمت‌گذاری، حاشیه سود شرکت‌های پلیمری که واحد اتان‌کراکر دارند، تا میزان موردنظر طراحان فرمول، کاهش خواهد یافت و شرکت‌های دارنده اتان‌کراکری که محصولاتی غیرپلی‌اتیلن تولید می‌کنند، مثل‌ ام.‌ایی‌.جی
ممکن است به حاشیه زیان وارد شوند.
درخصوص سرمایه‌گذاری خارجی نیز به احتمال قریب‌به‌یقین باب ورود سرمایه‌گذار در شاخه پایین‌دست اتان مادامی‌که این فرمول برقرار باشد بسته خواهد شد.
انتظار دولت در برنامه ششم توسعه، سرمایه‌گذاری بالغ بر ۵۰‌میلیارددلاری در صنعت پتروشیمی است که این میزان سرمایه‌گذاری به مفهوم ایجاد حدودا ۲۰ تا ۳۰ مجتمع جدید پتروشیمی در پنج سال در کشور خواهد بود که حقیقتا کار کوچکی نیست.
از آنجا که تأمین این میزان سرمایه از محل درآمدهای دولت پیش‌بینی نشده است، تأمین آن تنها از طریق سرمایه‌گذاری مستقیم یا غیرمستقیم خارجی ممکن خواهد شد.
از سوی دیگر در شرایطی که به استناد تحلیل بیزینس‌مانیتور، ریسک تجارت و سرمایه‌گذاری در کشور ما کماکان بالاست و رتبه چهار در بین ۱۸ کشور منطقه را داراست و همچنین سازمان همکاری‌های اقتصادی و توسعه‌ای ریسک اعتباری ایران را بالا و جزء ۳۷ کشوری دارای رتبه شش ریسک اعتباری و در کنار کشورهای آنگولا، اتیوپی، نپال و کنگو ارزیابی می‌کند، اگر هدف جذب سرمایه‌های خارجی را داریم، راهی جز ارائه مشوق‌های ویژه به سرمایه‌گذاران و در رأس آن تعیین قیمت رقابتی و بلندمدت برای خوراک نخواهیم داشت خصوصا اگر بدانیم این شاخص ریسک اعتباری برای کشور عربستان و قطر معادل دو است.
با چنین رتبه‌ای از ریسک تجاری و قیمت غیررقابتی اتان به‌عنوان یکی از خوراک‌های بااهمیت و اصلی صنعت پتروشیمی قطعا در جذب سرمایه راه به جایی نخواهیم برد.
بنابراین از وزارت محترم نفت انتظار می‌رود یک‌بار دیگر و از نگاه حاکمیتی موضوع قیمت‌گذاری اتان را مورد ارزیابی و تجدیدنظر قرار دهد و همچنین از انجمن صنفی کارفرمایی صنعت پتروشیمی نیز انتظار می‌رود تا با به‌کارگیری تمام ظرفیت‌های کشور، اعم از دولت محترم و مجلس شورای اسلامی نسبت به منطقی‌کردن این فرمول اقدام کند.
بعد از اجرائی‌شدن برجام و پس از آن موفقیت در توسعه تولید و فروش نفت، انتظار آن است که با دوراندیشی و بلندنگری و ارائه طرح‌های مشوق ازجمله قیمت‌گذاری رقابتی و بلندمدت خوراک، نهضت جذب سرمایه خارجی در صنعت پتروشیمی آغاز شود و ان‌شاءالله طعم شیرین این اقدام جسورانه و ملی را ملت بزرگ ایران به‌زودی احساس کند.