سال ۲۰۲۰ با بحران جهانی ناشی از انتشار ویروس کرونا آغاز و اقتصاد جهانی دچار انقباضی بیسابقه شد.
تجارت در سطح بین کشورها با محدودیتهای چشمگیری مواجه شد و مرزها یکی پس از دیگری بسته شدند. ایران نیز متاثر از این پاندمی و بسته شدن مرزها، با افت چشمگیری در واردات و صادرات مواجه شد. به عبارتی در کنار تحریم‌های آمریکا، عامل بازدارنده دیگری به اسم ویروس کرونا نیز پدیدار شد و تقریبا تمامی مقاصد صادراتی ایران، درهای خود را به روی کالای ایرانی بستند.
در پی این عوامل صنایع و مشاغل کشور از نفس افتادند و رکود سنگینی در بازار ایجاد شده است. صادرات کشور مختل شده و واردات به دلیل نوسانات ارزی همچنان در گمرک خاک می‌خورند. بازار فرش نیز از این قاعده مستثنی نیست. حال و روز بازار فرش دستباف از تولید تا صادرات، این روز‌ها چندان مساعد نیست. هرچند چرخ تولید این کالای قیمتی به دست بافندگانی می‌چرخد که نان هنرشان را می‌خورند اما در شرایط سخت اقتصادی، فروش این کالا چه در بازار داخلی و چه صادرات، کاهش یافته و این موضوع باعث شده صاحبان کارگاه‌های تولید فرش دستباف میزان تولید خود را کاهش دهند.
رکود بازار فرش، کاهش نقدینگی، بیکاری و برهم خوردن معادلات پیش‌بینی‌شده برای این هنر یا به عبارت بهتر صنعت، از جمله پیامدهایی است که ویروس کرونا برای فعالان این بازار داشته و عرصه را بر تولیدکنندگان این بخش تنگ کرده است. فرش دستباف ایرانی که زمانی نماد برجسته‌ای از صادرات کشور بود اما از زمان نوسانات ارزی، این صنعت پرقدمت ایرانی فراز و نشیب‌هایی را پشت سر گذاشت.
بی‌مهری مسوولان، تحریم‌ها، نوسانات ارزی و اکنون شیوع ویروس کرونا باعث شده حال و هوای این هنر اصیل ایرانی که در روزگاری نه‌چندان دور جایگاهی گرانقدر داشت، چندان خوشایند نباشد.
صادرات این کالای نمادین فرهنگ قدیمی و صنایع‌دستی ایران که در سال ۱۳۷۳ به بالای دو میلیارد دلار رسیده بود، در سال‌های اخیر روند کاهشی داشته به طوری که از ۳۳۱ میلیون دلار در سال ۱۳۹۳ به ۶۹ میلیون دلار در سال ۱۳۹۸ رسیده است و در سه ماهه ابتدای امسال نیز صادرات فرش دستباف ایرانی فقط شش میلیون و ۲۰۰ هزار دلار بوده است. گفتنی است ارزش صادرات فرش دستباف ایرانی در سال ۱۳۹۴ در مجموع ۲۹۲ میلیون دلار و در سال ۱۳۹۵ در مجموع ۳۶۰ میلیون دلار بوده است. صادرات فرش دستباف ایرانی که در سال ۱۳۹۶ به ۴۲۶ میلیون دلار افزایش یافته بود در سال ۱۳۹۷ با وضع تحریم‌های مجدد آمریکا دوباره کاهش یافت و به ۲۳۸ میلیون دلار رسید اما این کاهش در سال ۱۳۹۸ محسوس‌تر شد و به ۶۹ میلیون دلار رسید و در چهار ماهه ابتدای امسال نیز به ۱۵ میلیارد دلار رسید.
به بیان دیگر در صورت تداوم روند کنونی، کل صادرات فرش دستباف ایران که زمانی در صحنه بازار جهانی این کالا می‌درخشید، در سال جاری از حدود ۲۵ میلیون دلار فراتر نخواهد رفت.
به عبارت دیگر از آغاز دهه ۱۳۸۰ تا نیمه دهه ۱۳۹۰، میانگین صادرات فرش ایران نزدیک به ۴۵۰ میلیون دلار در سال بوده است. سقوط همین مقدار صادرات به ارقام فاجعه‌بار سال گذشته و سه ماهه نخست سال جاری، هشدار دیگری است درباره آنچه در اقتصاد ایران و بازار فرش دستباف می‌گذرد.
صنعت فرشبافی همواره یکی از کانون‌های مهم اشتغالزایی کشور بوده و معیشت میلیون‌ها خانوار را تامین کرده است اما در شرایط حاضر میلیون‌ها خانوار قربانی پاندمی کرونا و پیامدهای زیانبار آن بر زندگی و حرفه خود هستند و در شرایط فعلی بحران کرونا شرایط را برای فعالان این بخش دشوارتر از قبل کرده است.
با این تفاسیر مشخص نیست ضربه‌ای که صنعت فرش کشور از کرونا دیده، قابل ترمیم باشد یا خیر. بیم آن می‌رود که صادرات فرش برای همیشه از دست رفته باشد و اراده‌ای برای احیای آن وجود نداشته باشد. اکنون آینده صادرات فرش دستباف ایرانی در هاله‌ای از ابهام قرار گرفته و کورسوی امیدی برای آن نمی‌توان متصور بود. سوالی که اکنون ذهن صادرکنندگان را به خود مشغول کرده، این است که با این شرایط اسفناک اقتصادی و رکود و تورم سرسام‌آور، آیا می‌توان امیدی برای بهبود صادرات فرش داشت؟
فرش اولویت حال حاضر خرید مردم نیست
رضی حاج‌آقامیری، عضو کمیسیون تسهیل تجارت و توسعه صادرات اتاق تهران در خصوص دلایل رکود بازار فرش دستباف به «جهان‌صنعت» گفت: اگر بخواهیم مشاغل را از لحاظ ماهوی بشناسیم و طبقه‌بندی کنیم، مشاغل به دو دسته طبقه‌بندی می‌شود؛ یک طبقه‌بندی مایحتاج روزمره مردم را شامل می‌شود و طبقه دیگر مایحتاج روزمزه مردم نیست. قدر مسلم آن است که فرش دستباف جزو مایحتاج ضروری روزمره مردم نیست. در شرایط فعلی که کشور با بحران‌های سیاسی و اقتصادی دست‌وپنجه نرم می‌کند، فرش دستباف جزو اقلامی است که مردم در مرحله آخر به فکر آن می‌افتند یا حتی در دایره مایحتاج ضروری مردم هم نمی‌گنجد. در نتیجه رکود در بازار داخلی قابل توجیه است چراکه مردم اگر بخواهند هزینه‌ای را متحمل شوند، ترجیح‌شان سبد خانوار و اولویت‌های اساسی است نه خرید فرش دستباف.
رکود بازار خارجی
عضو هیات نمایندگان اتاق بازرگانی تهران علت رکود در بازار هدف خارجی را بخشی نتیجه بازار داخل و بخشی هم مربوط به شرایط اقتصادی آن سوی مرزها عنوان کرد و افزود: کاهش تقاضا از سوی بازار هدف خارجی نیز به مشکلات اقتصادی ناشی از پاندمی کرونا و آشوب‌های موجود در سراسر جهان برمی‌گردد. با وجود شرایط مشابه حاکم بر اقتصاد کشورهای دیگر در زمان کرونا، این اولویت‌بندی نیز برای آنها ایجاد شده که در نهایت آنها هم خرید فرش دستباف را فاکتور گرفته‌اند و به دلیل محدود شدن معاشرت‌ها و شرایط قرنطینه بازار خارجی با تقاضای منفی روبه‌رو شده‌اند.
مشکلات صادرات غیرنفتی و ناکارآمدی دولت
به علت کاهش قدرت خرید مردم ناشی از کاهش ارزش پول ملی، بازارهای داخلی رونقی نداشته و برای اینکه واحدهای صنعتی و تولیدی بتوانند گردش مناسبی از نظر مالی داشته باشند چاره‌ای جز عرضه کالاهای خود به بازارهای جهانی ندارند و این لزوم توجه به صادرات را دوچندان می‌کند.
به گفته رضی حاج‌آقامیری، از سوی دیگر کشور با بحران صادرات غیرنفتی که مربوط به بخش خصوصی می‌شود، روبه‌رو است. یکی از این عوامل مربوط به مشکلات دولتی است. عدم تسلط دولت‌ها به مسائل اقتصادی وضعیت را به جایی رسانده‌اند که پول ملی فاقد اعتبار شده و همچنان دولتمردان بر سیاست‌های غلط خود پافشاری می‌کنند در نتیجه وضعیت صادراتی کشور نیز تحت‌الشعاع قرار گرفته و رکود در آن بیداد می‌کند.
آدرس غلط بازگشت ارز صادراتی
این کارشناس حوزه فرش در ادامه خاطرنشان کرد: دولت‌ها در یک مسیر اشتباه برای برون‌رفت از این بن‌بست، مصوباتی را ارائه می‌کنند که فقط آدرس غلط دادن است. برای مثال دولت کمبود ارز و افزایش قیمت آن را ناشی از عدم بازگشت ارز صادرات غیرنفتی به کشور می‌داند و در این میان صادرکنندگان را قربانی تصمیمات اشتباه خود می‌کند. از سوی دیگر بانک مرکزی با ارائه آمارهای غلط و پافشاری بر آن، به جای اینکه شرایط را برای بازگشت ارز تسهیل کند، به سخت‌تر شدن این شرایط دامن می‌زند و مشکلاتی را از طریق پیمان ارزی و تحویل پول به وجود می‌آورد که تمام این موارد باعث کاهش صادرات می‌شود.
بهانه واهی تحریم‌ها
عضو اتاق بازرگانی تهران با انتقاد از بی‌مهری مسوولان در مواجهه با مشکلات صادراتی و دیوار کوتاه صادرکنندگان گفت: سال‌هاست که صادرکنندگان با وجود مشکلات تحریم باز هم به صادرات خود ادامه می‌دادند و صادرکنندگان شناسنامه‌دار ارز حاصل از صادرات خود را همیشه بازگردانده‌اند اما حال با شرایطی که ایجاد کرده‌اند صادرکنندگان عطای صادرات را به لقای آن بخشیده‌اند و ترجیح می‌دهند دیگر تجارت نکنند چراکه دیگر انگیزه‌ای برایشان نمانده که بتوانند ادامه دهند.
معضل پیمان‌های ارزی
عضو کمیسیون تسهیل تجارت و توسعه صادرات اتاق تهران با تاکید بر اینکه بخش عمده مشکلات صادرکنندگان فرش ناشی از پیمان‌های ارزی است، عنوان کرد: در موضوع پیمان‌های ارزی بدون در نظر گرفتن شرایط تخصصی دادوستد صادراتی فرش، و زمانبر بودن فروش این کالا، فرش را هم‌طراز با مشاغل دیگر قرار می‌دهند و مدت زمان برگشت ارز را برای صادرکننده تعیین می‌کنند. در نهایت صادرکننده ترجیح می‌دهد با مشاهده این موانع و خطر‌ها دست از صادرات بردارد. از سوی دیگر کارت‌های بازرگانی را باطل می‌کنند و اگر صادرکننده هم تصمیم به صادرات کالای خود بگیرد، بدون داشتن کارت تمدید شده این کار برایش ممکن نخواهد بود.
مالیات بر درآمد ناعادلانه
در قوانین برنامه پنج‌ساله، صادرات از پرداخت مالیات معاف بود و هست. شگفت اینکه با وجود بالادستی بودن برنامه‌های پنج‌ساله دولت با یک تصویب‌نامه قانون را زیر پا می‌گذارد و به راحتی معافیت را از صادرکنندگان به بهانه برنگشتن ارز سلب می‌کند. امروز بسیاری از صادرکنندگان با این مشکل که ناشی از سیاست‌های بانک مرکزی در هماهنگی با وزارت اقتصاد است مواجه هستند و از این طریق هم آسیب‌های جبران‌ناپذیر می‌بینند. اگر دولت به هر بهانه‌ای درصدد اخذ مالیات از مردم است منصفانه نیست به جای دریافت مالیات از آن بخش از فعالان اقتصادی که از بخش خصوصی نیستند و در آمد‌های هنگفت دارند و از نعمت معافیت هم بدون دلیل برخوردارند بگذرد و به صادرکنندگان کالاهای غیرنفتی از بدنه بخش خصوصی که با این مشکلات سنگین برای صادرات و ارزآوری مواجه‌اند فشار بیاورد.
حل‌و‌فصل مشکلات خارجی از طریق مردم
رضی‌میری در ادامه خاطرنشان کرد: با توجه به مشکلات بین‌المللی در شرایط امروز باید دست به دست هم داد و همگی در اندیشه برون‌رفت از این مخمصه باشیم وگرنه با کنار نهادن مشکلات خارجی و فشار مضاعف بر مردم نمی‌توان هیچ مشکلی را حل کرد، نباید این‌گونه باشد که فشار مضاعف تحریم‌ها را بر شانه‌های مردم بگذاریم و معیشت آنها را در تنگنا قرار دهیم، یا انگیزه صادرکنندگان اصیلی را که خالصانه خدمت می‌کنند نابود کنیم. این امر فشار دوچندانی را بر مردم وارد می‌کند.
سایه کرونا بر تولید داخل
از سوی دیگر مساله کرونا در داخل کشور مشکلات اقتصادی زیادی را ایجاد و چرخه تولید فرش را نیز مختل کرده است. چرخه تولید فرش همزمان با بروز کرونا و ضرورت رعایت پروتکل‌های بهداشتی و بیم از مبتلا شدن به چرخه‌ای معیوب تبدیل شده و در نهایت به رکود در بازار فرش دستباف دامن زده است.
به گفته این عضو اتاق بازرگانی تهران، از آنجا که تولید فرش دستباف تابع شرایط داخلی کشور نظیر گرانی ارز و رکود و تورم است، نه‌تنها کاهش قیمتی در این محصول مشاهده نشده بلکه همچنان مانند سایر کالاها و همسو با آنها این کالا هم گران می‌شود. در واقع کمبود مواد اولیه نیز باعث بسته شدن بسیاری از فرش‌بافی‌ها شده، زمانی که هر کالایی عرضه‌اش کم شود، طبیعتا قیمتش افزایش می‌یابد.
مشکل اصلی اقتصاد ایران
رضی‌حاج آقامیری اصلی‌ترین مشکل کشور را ناشی از تورم دانسته و تاکید کرد: یکی از دلایل اصلی گرانی ارز نیز تورم است، به این معنا که هر کالایی در اثر افزایش نرخ تورم دچار افزایش قیمت می‌شود. ارز هم از این قاعده مستثنی نیست. همه دولت‌ها تا‌کنون با وجود افزایش نرخ ارز به موازات نرخ تورم با تزریق پول به شکلی کاذب مانع از گرانی ارز می‌شدند، اکنون دولت سیاست خود را تغییر داده و مخالف تزریق پول است، حال که دولت مخالف تزریق پول است پس اگر بخواهد ریشه‌ای این مشکل را حل کند، باید اقتصاد را اصلاح کند. اصلاح اقتصادی در درجه اول نتیجه‌اش را بر تورم می‌گذارد. زمانی که نرخ تورم کاهش یابد نرخ ارز هم به تبع آن کاهش می‌یابد.
این عضو هیات نمایندگان اتاق بازرگانی در پایان تاکید کرد: تورم، نرخ دلار، بد بودن شرایط بافندگان، پیمان ارزی و مشکلاتی از قبیل نقض معافیت مالیاتی و الزام صادرکنندگان به فروش ارز حاصل از صادرات به شیوه‌ای که بانک مرکزی معین کرده و کرونا موجب محدود شدن تولید، عرضه و صادرات در حوزه فرش دستباف شده است.