طبیعت وظیفه مهم بازیافت و بازگرداندن بسیار از چیزها به چرخه زندگی را برعهده‌گرفته است.
برگ درخت روی زمین می‌ریزد و طبیعت به‌طور خودکار برگ را تبدیل به تغذیه درخت می‌کند و دوباره این ماده وارد ساختار گیاهی می‌شود که بعدها از آن خاک می‌روید. انسان پسماندهایی را تولید می‌کند که بازیافت آن از توان طبیعت در کوتاه‌مدت خارج است.
ولی الله غلامی نجفی آبادی
خودرو، هواپیما، کشتی، قطار، انواع و اقسام لوازم الکترونیکی، پلیمرها و میلیون تن مواد پلاستیکی که هرروز مورداستفاده قرار می‌گیرد. در طبیعت باقی می‌ماند و خاک و هوا زورشان به این‌ها نمی‌رسد. این مواد به‌طور حتم باید بازیافت شوند. این‌ها ساخته دست انسان هستند.
اکنون دنیا به این فکر افتاده است که این مواد را بازیافت کند و بازیافت این‌قدر مهم است که تبدیل به یک صنعت شود. پیش‌بینی‌شده است که تا 66 سال دیگر 70 درصد از جرم کره زمین بازیافت می‌شود. این به این معناست که مواد روی زمین تمام می‌شود و برای رسیدن به مواد تازه مجبور به بازیافت پسماندها هستیم. معادن آهن دیگر آهنی ندارند و باید برای ساخت کشتی و خودرو هواپیما و مبلمان و قفل در خانه‌تان از اسقاط قبلی‌ها استفاده کنید و آن‌ها را بازیافت کنید. فلزات قبلی را ذوب کنید و از نو بسازید. به همین دلیل آخرین فنّاوری‌ها در صنعت بازیافت پسماند مورداستفاده قرار می‌گیرد. پسماند گوشی‌های تلفن حاوی طلاست که باید ذوب شود و مورداستفاده قرار بگیرد. همه‌چیز در این جهان قابل‌تبدیل است اما باید برای جداسازی و طی مراحل بازیافت از فنّاوری‌های برتر استفاده کنیم تا بتوانیم دوباره این مواد را به چرخه برگردانیم.
هر تجارتی در نقطه آغاز کار وابسته به تولیدش است. هیچ تجارتی را نمی‌توانید از تولیدش تفکیک کنید. وقتی از توسعه تولید حرف می‌زنید باید نقش عوامل و مسائل بسیاری را در این زمینه در نظر بگیرید. قوانین حاکم بر تولید، میزان انرژی موردنیاز برای تولید هر واحد کالا، نیروی کار و ماشین‌آلات و پس‌ازآن بازار فروش محصول. از یک سوزن تا یک قطار را می‌شود بازیافت کرد. هر چیزی که ساخته می‌شود بالاخره مستهلک‌شده از دور کار خارج می‌شود اما ما همه را بازیافت می‌کنیم. البته در برخی موارد بازیافت پسماندها تخصصی‌تر است. پسماندهای پزشکی فوق‌العاده خطرناک‌اند. اگر یک سوزن استفاده‌شده در بیمارستان به حال خودش رها شود، امکان دارد هزاران نفر را بیمار کند. در بیمارستان‌های کشورهای توسعه‌یافته امکاناتی برای معدوم کردن سرنگ‌ها تعبیه‌شده است تا از انتقال هر نوع آلودگی از پسماندهای بیمارستانی به‌ویژه سرنگ و سوزن جلوگیری شود. در ایران رسیدگی به پسماندهای بیمارستانی به بیمارستان‌ها سپرده‌شده است. این در حالی است که بیمارستان‌ها تخصصی در بازیافت یا مدیریت این پسماندها ندارد و متأسفانه پسماندهای بیمارستانی همراه با دیگر زباله‌های عمومی شهر تهران به جنوب تهران برده می‌شود و با توجه به وزش باد در این منطقه امکان انتقال بیماری بسیار بالاست. البته در بعضی بیمارستان‌ها برای معدوم‌سازی از زباله‌سوز ها استفاده می‌کنند اما با پسماندهای بخش تزریقات بهداری‌ها مثل زباله‌های عمومی رفتار می‌شود. تجزیه لاستیک خودرو در طبیعی 300 تا 400 سال طول می‌کشد و البته این مسئله در شرایط آب و هوایی مختلف متفاوت است. در بهترین حالت چهار صدسال زمان برای تجزیه یک حلقه لاستیک خودرو لازم است این در حالی است که ممکن است به‌واقع شرایط طبیعی ایران برای تجزیه یک حلقه لاستیک به‌گونه‌ای باشد که این فرایند را طولانی‌تر کند. تولید تنها یک قسمت از خودرو را در نظر بگیرد. می‌توان گفت نزدیک به 80 تا 90 میلیون حلقه لاستیک در ایران مورداستفاده قرار می‌گیرد. تصور کنید تنها ایران این 80 میلیون حلقه لاستیک مستهلک را در بیابان‌ها رها کند؟ هر لاستیک دست‌کم یک متر جا می‌گیرد و پس‌ازآن دیگری جای برای زندگی بشر نیست. محیط‌زیست به‌شدت از این مواد آسیب‌پذیر است. دود یا کربن حاصل از تجزیه این مواد به لایه اوزون، سپر دفاعی زمین برابر اشعه‌ی مضر خورشید آسیب‌های جدی وارد می‌کند. همه این ضرورت‌ها باعث می‌شود که مسئله بازیافت پسماندهای بشر اهمیت ویژه‌ای پیدا کند آن‌قدر که در سطح روسای جمهور کشورها دراین‌باره تصمیم‌گیری می‌شود. به‌هرحال یکی از دلایل مهم مدیریت پسماندها و توسعه صنعت بازیافت نجات کره زمین است.
در ایران نزدیک به 2 میلیون تن پسماند در سال 94 بازیافت شده است. ما از بازیافت پسماندهای کشور نزدیک به یک‌میلیون سیصد هزار تن انواع پلمیر و پلاستیک در سال گذشته دریافت کردیم. کاغذ و سلولوز، سرب خودروهای فرسوده، انواع شیشه و ... از دیگر موادی است که از بازیافت پسماندهای کشور به چرخه تولید بازمی‌گردد. البته یکی از نقاط ضعف صنعت بازیافت در ایران مسئله آمار است. 500 هزار نفر در شغل بازیافت فعالیت می‌کنند. این 500 هزار نفر جدای از افرادی‌اند که به استخدام پیمانکاران شهرداری درامده و زباله‌ها را جمع‌آوری می‌کنند. بین جمع‌آوری پسماندها و بازیافت آن تفاوت وجود دارد. درواقع شهرداری فقط پسماندها را جمع‌آوری می‌کند اما تفکیک و ذوب و بازیافت این پسماندها برعهده‌گرفته بخش خصوصی است. درواقع بخش خصوصی است که صنعت بازیافت را می‌گرداند. شهرداری پسماندها را جمع می‌کند و پسماندهای تر را تبدیل به کود می‌کند. در کل دنیا همین روند وجود در صنعت بازیافت در پیش‌گرفته می‌شود. به همین دلیل قوانین صنعت بازیافت باید به دست بخش خصوصی سپرده شود. در هیچ جای دنیا شهرداری‌ها نمی‌توانند پسماندهای نفتی را بازیافت کنند. یک‌میلیون و 200 هزار تن روغن خودرو در سال دارید که باید بازیافت کنید و شهرداری کجای دنیا می‌توانند این حجم از فرآورده‌های نفتی را بازیافت کنند؟
برای بازیافت در سراسر جهان به‌ویژه کشورهای توسعه‌یافته جهان قوانین خاصی نوشته‌شده است اما در ایران وضعیت چطور است؟ باید تأکید کنم که این قوانین مربوط به صنعت بازیافت در کشورهای درحال‌توسعه حمایتی است. در بسیاری از کشورهای جهان صنعت بازیافت سودآوری ندارد و کسی مایل به فعالیت در این صنعت نیست و تنها دلیل توسعه صنعت بازیافت مسائل زیست‌محیطی است به همین دلیل در بسیاری از کشورها قوانینی برای تسهیل کار فعالان این صنعت در نظر گرفته‌شده است. ازجمله این قوانین معافیت فعالان این صنعت از مالیات است. در کشورهای توسعه‌یافته‌ای مثل آلمان، ایالات‌متحده آمریکا و ژاپن تنها به دلیل ضرورت‌های زیست‌محیطی نه سود اقتصادی و کسب درآمد به صنعت بازیافت بهاداده می‌شود. متأسفانه در ایران قوانین حمایتی برای صنعت بازیافت تصویب نشده است و مالیات مثل دیگر صنایع از این صنعت دریافت می‌شود. با توجه به این شرایط فعالان بخش خصوصی به حضور در صنعت بازیافت تمایل ندارند و درنهایت آسیب‌های این بی‌انگیزگی به محیط‌زیست وزندگی مردم وارد می‌شود. هرچند صنعت بازیافت در ایران در بعضی رشته‌ها سودآور است اما از ما معافیت‌های مالیاتی و قوانین حمایتی و وام‌های بی‌بهره بی‌نیاز نیستیم. هزینه‌های کار در این صنعت بسیار بالاست. فرض کنید بخواهید یک باتری را که حاوی سرب است بازیافت کنید. سرب ماده آلاینده‌ای است که تفکیک و بازیافت آن به‌دقت عمل و تجهیزات پیشرفته نیاز دارد. از نیروی کار در این فعالیت تا محیط کار هزینه‌بر است. صنعت بازیافت ازنظر حمایتی از دنیا عقب است و باید فکری به حال کرد. در ایران هم برخی رشته‌های بازیافت سودآور نیست. شاید تفکیک آهن سودآور باشد اما پسماندهای نفتی و روغن‌های سوخته خودروها سودآور نیست درنتیجه برای فعالیت در این رشته‌ها هیچ انگیزه اقتصادی وجود ندارد و دولت باید برای کاهش آسیب‌های واردشده به محیط‌زیست فکری بکند. در حوزه فلزات و آهن‌آلات بازیافت سودآور است اما همه پسماندها چنین خاصیتی ندارند. گاه بازیافت برخی پسماندها انرژی بیشتری از تولید محصول اولیه می‌برد و به‌صرفه نیست. برای تفکیک و بازیافت برخی محصولات برق بیشتری مصرف می‌کنیم و جداسازی‌ها شامل شست‌وشو می‌شود درنتیجه هزینه تولید افزایش پیدا می‌کند. از سوی دیگر بازیافت برخی پسماندها به محیط‌های خاص ازنظر بهداشتی برای کارگران نیاز دارد. در مورد بازیافت ماده‌ای مثل سرب باید از لباس‌های محافظ استفاده کرد تا کارگر به دلیل بالا بودن سطح آلایندگی کار دچار بیماری نشود. تأمین منابع لازم برای تهیه و فراهم کردن این تجهیزات به منابع عمومی دولت نیاز دارد. از سوی دیگر ما جز کنوانسیون‌های بین‌المللی هستیم و تعهد داریم تا گاز گلخانه‌ای کمتری تولید کنیم. این در حالی است که در صنعت بازیافت برای مثال با ذوب قراضه‌ها آهن تولید می‌کنیم و اگر تجهیزات کافی نداشته باشیم بیش از کمک به محیط‌زیست به آن ضربه زده‌ایم.
در ایران نیروی متخصص و آگاه در صنعت بازیافت داریم. این صنعت، صنعت به‌روز و در حال پیشرفتی است که در آن برای کاهش آسیب‌ها و افزایش بهره‌وری از به‌روزترین ماشین‌آلات استفاده می‌کنیم. صنعت بازیافت در آلمان با کمبود پسماند روبه‌رو شده است. حرکت این صنعت در آلمان آن‌قدر سریع بوده است که در بازیافت پسماند با کمبود مواد اولیه مواجه شده است. در ایران هم حرکت‌های خوبی انجام‌شده است. ما در مواردی پسماند کشورهای هم‌جوار را خریداری کرده و بازیافت می‌کنیم. باتری‌های فرسوده، پسماندهای ناشی از جنگ تحمیلی ایران و عراق ازجمله پسماندهای بازیافت شده در ایران است. انواع پلمیرها، پلاستیک‌های مورداستفاده در محصولات مختلف ازجمله در و پنجره‌ها ازجمله نتایج پیشرفت‌های صنعت بازیافت در ایران است. هیچ پسماندی از ایران صادر نمی‌شود و به‌طورمعمول پسماندها در ایران وتوسط فعالان صنعت بازیافت، بازیافت می‌شود. البته در مواردی بحث صادرات پسماند به چین مطرح‌شده است.
برای ارتقای صنعت بازیافت باید قانون حمایت از این صنعت را به‌روز کنیم. قوانین فعلی جاذبه‌ای برای فعالیت صنعت گران در صنعت بازیافت را ایجاد نمی‌کند. یکی از این قوانین حمایتی معافیت‌های مالیاتی است. دولت و مجلس شورای اسلامی باید تا جای ممکن سرمایه‌گذاری و کار در این صنعت را سودآور کنند. تا زمانی که بازیافت پسماند را سودآور و اقتصادی نکنیم به جایگاه واقعی‌مان در صنعت بازیافت نمی‌رسیم. نکته دوم در بهبود صنعت بازیافت ایجاد شهرک‌های بازیافت است. شهرک‌های بازیافت با اجماع تمام تجهیزات می‌تواند نقش مؤثری در رونق صنعت بازیافت، کاهش آلودگی‌های زیست‌محیطی و کسب درآمد از بازیافت پسماندها ایفا کند. در زمین‌های پست و درجه دوم و سوم در مناطقی بین تهران و قم امکان احداث شهرک‌های بازیافت وجود دارد. در این زمین‌های لم‌یزرع می‌توان با انتقال انرژی و دایر کردن تجهیزات تحولی در صنعت بازیافت ایجاد کرد. این منطقه با توجه به‌قرار گرفتن در بین سه استان پرجمعیت کشور یعنی تهران، البرز و قم که تولید پسماند بالایی دارند، از موقعیت مناسبی برای احداث شهرک‌های بازیافت برخوردار است و البته می‌توان در این شهرک‌ها نیروی متخصص و دانشگاهی موردنیاز برای کار در محیط‌زیست و صنعت بازیافت را تربیت کرد.